Γράφει η Σοφία Σιγάλα
Ο Ηλίας Βενέζης γεννήθηκε στις Κυδωνιές της Μικράς Ασίας, στο Αϊβαλί, στις 4 Μαρτίου του 1904. Λογοτέχνης που έμεινε περισσότερο γνωστός με την περίφημη τριλογία του, Το Νούμερο 31328, Γαλήνη και Αιολική Γη. Χαρακτηρίζεται λογοτέχνης της γενιάς του ‘ 30, μια γενιά που άφησε σπουδαία πολιτισμική κληρονομιά στον τόπο. Ο Ηλίας Βενέζης, δραστήριος σε όλα τα μετερίζια της Τέχνης και του Πολιτισμού, διετέλεσε γραμματέας και διευθύνων σύμβουλος του Εθνικού Θεάτρου, συνεργάτης του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας, Πρόεδρος του Κινηματογραφικού Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, αλλά και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, από την οποία και τιμήθηκε με το Α κρατικό βραβείο λογοτεχνίας.
Το Νούμερο 31328
Ο Ηλίας Βενέζης έζησε όλη την αλήθεια της μετά-Καταστροφής στην Τουρκία, αφού, στη μεγάλη Φωτιά του 1922 πιάστηκε αιχμάλωτος και οδηγήθηκε στα βάθη της Ανατολής και από εκεί στο Κιρκαγάτς, όπου δούλεψε σαν εργάτης μουσουλμάνου γαιοκτήμονα. Το πρώτο μέρος της τριλογίας του Ηλία Βενέζη είναι μια μαρτυρία που συγκλονίζει και αποτυπώνει μια αλήθεια πανανθρώπινη. Η πρώτη μορφή που εκδόθηκε το μυθιστόρημα ήταν το 1931 και οι περιγραφές είναι σοκαριστικές και ωμές, η φρίκη έκδηλη, μαζί όμως και η ανθρωπιά, η συμπαράσταση και η αλληλεγγύη, ως τα μόνα στοιχεία που μπορούν να αμβλύνουν τις ζωώδεις και απάνθρωπες συνθήκες που ζουν οι αιχμάλωτοι.
Ο εχτρός είχε κατεβεί στην πόλη μας, το Αϊβαλί. Και στο λιμάνι είχαν αράξει βαπόρια με αμερικάνικες παντιέρες. Διαταγή: το σάπιο εμπόρευμα — τα παιδάκια κι οι γυναίκες — θα μπαρκέρναν για την Ελλάδα, μα οι άντρες από δεκαοχτώ ίσαμε σαρανταπέντε χρονώ, θα φεύγαν για το εσωτερικό, σκλάβοι στα εργατικά τάγματα.
»Η είδηση έφερε ένα δυνατό τίναγμα στους δικούς μας. Τα εργατικά τάγματα ήταν ένα μακρινό παρελθόν απ΄ τον Μεγάλο Πόλεμο. Είχαν γίνει θρύλος. Χιλιάδες Χριστιανοί είχαν αφήσει στα κάτεργα αυτά τα κόκκαλά τους. Τα δάκρυα στις μητέρες δεν είχαν στερέψει ακόμα.
»Γι’ αυτό, στην αρχή, κανένας από τα νιάτα δεν έβρισκε το κουράγιο να παραδοθή. Μα σιγά – σιγά το πήραν απόφαση. Έναν μπόγο στο χέρι. Σαν μαζεύονταν διακόσοι – τρακόσοι άνθρωποι τους στέλναν με συνοδεία στο εσωτερικό».
Την ώρα που η Ιωνία καταστρέφεται ολοκληρωτικά, στην τελευταία σκηνή του δράματος, οι Τούρκοι μαζεύουν τους άνδρες από τα σμάρια απελπισμένων ανθρώπων που τρέχουν να ξεφύγουν και να σωθούν. Νέα αγόρια, έφηβοι, ο ανθός της Ιωνίας βρίσκονται στο έλεος και τις ορέξεις των μεθυσμένων για εκδίκηση Τούρκων. Κατά ομάδες και ανεξαιρέτως εκτελούνται πλήθη ανδρών, προκειμένου να ξεδιψάσουν τη λύσσα και το μίσος τους. Όσοι απομένουν παίρνουν τον δρόμο του μαρτυρίου, για τα τάγματα εργασίας. τα αμελέ ταμπουρού. Το ανθρώπινο μπουλούκι παύει να έχει όνομα. Ο καθένας είναι ένας αριθμός. Αυτός που καίει τη σάρκα και επαναπροσδιορίζει το όλο και όχι μεμονωμένες προσωπικότητες. Αυτός ο αριθμός είναι και η σωτηρία· μετά το «μαρκάρισμα» δεν μπορεί να εκτελεστεί. Η πορεία είναι μια βάφτιση, από ανθρώπους σε αριθμούς απλούς. Η πείνα, η δίψα, οι κακουχίες, οι απάνθρωπες συνθήκες, ο πόνος, η αμφιβολία και ο φόβος αναδιαμορφώνουν πλάσματα που προσπαθούν να επιβιώσουν και τίποτα άλλο. Το μόνο που τους χαρακτηρίζει είναι ένας αριθμός στο στήθος. Όσοι επιβιώσουν από τις πορείες θανάτου, θα βρεθούν στο Κιρκαγάτς και η ελπίδα θα αναπτερώσει το ηθικό τους, ακόμα κι αν οι συνθήκες είναι τραγικές. Ο Ηλίας Βενέζης θα σπάει χαλίκι και θα ζει με μια αλευρόσουπα και ένα πιάτο κουκιά, μια γόπα από τσιγάρο. Θα γνωριστούν από την αρχή, τα ονόματα θα έχουν και πάλι λόγο να ειπωθούν, και μια χαραμάδα φωτός θα λάμψει στην απάνθρωπη ζωή. Θα γελάσουν, θα κλάψουν, θα ερωτευθούν, κάποιοι θα βιώσουν την καλοσύνη και την ανθρωπιά, μέχρι τη στιγμή που θα πάρουν τον δρόμο για την Ελλάδα, όσοι επιζήσουν και από αυτούς, ελεύθεροι.
Το βιβλίο τούτο είναι γραμμένο με αίμα. Ένας κριτικός του σημείωνε κάποτε για το υφός του: «Έχει κάτι απ’ τη φονική λαμπρότητα των πολεμικών όπλων, τη φονική λαμπρότητα του αδυσώπητου φωτός». Αλλά εγώ δε μιλώ για το ύφος. Λέω για την καυτή ύλη, για τη σάρκα που στάζει το αίμα της και πλημμυρίζει τις σελίδες του. Για την ανθρώπινη καρδιά που σπαράζει, όχι για την ψυχή. Εδώ μέσα δεν υπάρχει ψυχή, δεν υπάρχει περιθώριο για ταξίδι σε χώρους της μεταφυσικής. Όταν καίγεται έτσι που καίγεται εδώ, με πυρωμένο σίδερο η σάρκα, παντοδύναμη θεότητα υψώνεται αυτή, κι όλα τ’ άλλα σωπαίνουν. Έχουν να λένε πως κανένας πόνος δεν μπορεί να είναι ισοδύναμος με τον ηθικό πόνο. Αυτά τα λένε οι σοφοί και τα βιβλία. Όμως, αν βγεις στα τρίστρατα και ρωτήσεις τους μάρτυρες, αυτούς που τα κορμιά τους βασανίστηκαν ενώ πάνω τους σαλάγιζε ο θάνατος —και είναι τόσο εύκολο να τους βρεις, η εποχή μας φρόντισε και γέμισε τον κόσμο— αν τους ρωτήσεις, θα μάθεις πως τίποτα, τίποτα δεν υπάρχει πιο βαθύ και πιο ιερό από ένα σώμα που βασανίζεται. Το βιβλίο τούτο είναι ένα αφιέρωμα σ’ αυτό τον πόνο.
Αυτά είναι τα λόγια του ίδιου του συγγραφέα, στο προλογικό σημείωμα της δεύτερης έκδοσης. Η πρώτη έγινε το 1924, η δεύτερη, αναθεωρημένη, το 1931. Το 1945, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Ηλίας Βενέζης θα αιτιολογήσει την ουσία και την επανεκτύπωση του μεγάλου αυτού έργου. «…έχει το θλιβερό προνόμιο, όπως βγήκε για πρώτη φορά σε μια ώρα παγκόσμιου πένθους, να ξαναβγαίνει τώρα στο τέλος ενός άλλου πολέμου, όταν πάλι το πένθος σκεπάζει τις ρημαγμένες εστίες και τους τάφους των παιδιών, των γυναικών, των γερόντων και της νιότης του κόσμου. Και όπως τότε, πριν από είκοσι ένα χρόνια, «Το Νούμερο 31328» ήταν η διαμαρτυρία ενός παιδιού εναντίον του πολέμου, μένει πάλι, τώρα, η διαμαρτυρία ενός ανθρώπου». Φαίνεται πως αυτά τα λόγια δε θα χάσουν ποτέ την αξία τους και την αλήθεια του νοήματός τους.
Ο Ηλίας Βενέζης είχε την ατυχία να ζήσει όλη την ιστορία που διαδραματίζεται στις σελίδες του μυθιστορήματός του, λίγο πριν το ξεκινήσει. Στην ουσία του είναι ένα αντιπολεμικό έργο, ένας ύμνος της ανθρώπινης αλληλεγγύης. Ανάμεσα σ’ αυτούς τους ανθρώπους, που η ίδια άδικη μοίρα τους έδεσε στην αλυσίδα των σκλάβων, γεννιέται, και όσο πάει ολοένα μεγαλώνει, ένα αίσθημα βαθύ: αυτό που ενώνει τα πλάσματα στη δυστυχία και δημιουργεί ανάμεσά τους το πνεύμα της θυσίας. Το Νούμερο 31328 περιγράφει όλη τη βαρβαρότητα και την αποκτήνωση, το τελικό στάδιο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, τα δεινά του πολέμου, και την ανθρώπινη αγριότητα. Σαν ελπίδα, φωτίζεται το μεγαλείο της αλληλεγγύης, της ανθρωπιάς και της αγάπης. Όλα όσα δένουν τον άνθρωπο για να συνεχίσει να θεωρείται νοήμον πλάσμα.
Ο πόλεμος, σύμφωνα με τον Βενέζη, φέρνει δεινά, η μοίρα είναι κοινή για όσους παίρνουν μέρος σε αυτόν. Νικητές ή ηττημένους. Γι΄ αυτό και το Νούμερο 31328 είναι ένα έργο ανθρώπινο, σύνθημα ειρήνης, με βαθιά μηνύματα, όπως ότι η βία του πολέμου δεν έχει θύτες, αλλά μόνο θύματα.
