Γράφει η Σοφία Σιγάλα
Όσοι αποκτούν τη συνήθεια της ανάγνωσης από τα πολύ μικρά τους χρόνια έχουν ένα μειονέκτημα -κι ας φαίνεται πως είναι προνομιούχοι ως προς τον αριθμό των βιβλίων που έχουν διαβάσει (στην ουσία μπορεί και να μην έχει καμία σημασία αυτό). Η απειρία του μικρού της ηλικίας έχει σαν αποτέλεσμα να χάνουν την ουσία μιας ιστορίας, ως αντίτιμο στην εξαίρετη αφήγηση ή την περιγραφή, μπορεί ακόμα και από την πρώτη εντύπωση που μπορεί να κάνουν οι ήρωες της. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το μυθιστόρημα Ο Ζητιάνος, του Ανδρέα Καρκαβίτσα. Οι παράμετροι και οι βαθύτερες έννοιες του μυθιστορήματος χάνονται στην πρώτη εικόνα που χαρίζει στο έργο ο Νατουραλισμός. Οι ηθικές του προεκτάσεις έχουν πολύ πιο ενδελεχές υπόβαθρο και ερμηνεία.
Η ιστορία ξεκινάει λίγο μετά το 1881, όταν έχει προσαρτηθεί η Θεσσαλία στην Ελλάδα, σε ένα χωριό της, το Νυχτερέμι. Ο ζητιάνος, κεντρικός ήρωας του έργου, είναι ένας μοχθηρός, άπληστος άνθρωπος, ένας πονηρός απατεώνας, επαγγελματίας του είδους του που, εκπαιδευμένος από μικρός να προκαλεί τη θλίψη στην ανθρώπινη ψυχή, κερδίζει το μεροκάματο, αποσπώντας κέρματα από αληθινά φτωχούς και εύπιστους ανθρώπους. Έχει, για τον λόγο αυτό, «νοικιάσει» από γονείς πεινασμένους και εξίσου απατεώνες, κατά καιρούς, ένα παιδί, για να το εκπαιδεύσει και να το έχει βοηθό, τον Μουτζούρη. Ο ζητιάνος, Τζιριτόκωστας το όνομά του, φτάνει στο χωριό και το βρίσκει σε κατάσταση αναβρασμού. Οι κάτοικοι έχουν παραχωρήσει τα χωράφια τους στον μπέη της Θεσσαλίας, ο οποίος μετά την προσάρτηση στην Ελλάδα, δεν τα επιστρέφει στους προηγούμενους ιδιοκτήτες και οι Καραγκούνηδες πρέπει να κινηθούν δικαστικά. Το καλωσόρισμα λοιπόν είναι άσχημο, ειδικά όταν βλέπουν έναν ζητιάνο και ό, τι συνεπάγεται η άφιξή του στον τόπο.
Ο Ζητιάνος, με πείρα στην ανθρώπινη ψυχή και τα τερτίπια που πρέπει να ακολουθήσει, ξεκινάει να πουλάει ό, τι λείπει ή έχει ανάγκη κάθε γυναίκα -στην πλειονότητα-, ματζούνια, γιατρικά και βότανα που θα δώσουν λύση σε κάθε αναγκεμένη κατάσταση. Ρσενικοβότανο, στερφοβότανο, θηλυκοβότανο, βότανα για το κακό το μάτι και τη γλωσσοφαγιά, για τις ανύπαντρες, εκμεταλλευόμενος την αφέλεια και την αγαθότητα των γυναικών του χωριού. Εκμεταλλεύεται ακόμα και τον θάνατο του παραγιού του. Αυτός είναι και ο τρόπος για να εκδικηθεί ο ζητιάνος όσους του φέρθηκαν άσχημα με τον ερχομό του στο χωριό.
Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας γράφει στη δημοτική, όταν το έργο που δημιουργεί δημοσιεύεται μόλις το 1896. Είναι ηθογραφικό -άριστος τεχνίτης σε αυτό το είδος- αλλά και με ένα άλλο χαρακτηριστικό. Παρακάμπτοντας το ρεύμα του ρεαλισμού που υφίσταται ως καλλιτεχνικό ρεύμα της εποχής, προχωράει στον νατουραλισμό. Περιγράφει δηλαδή όλες τις καταστάσεις και τους χαρακτήρες της ιστορίας του με φωτογραφική ακρίβεια που τείνει να εκφράζει με λεπτομέρειες ό, τι αρνητικό υφίσταται στο έργο. Έτσι η εξαθλίωση, η αφέλεια, η αμάθεια, η δυσχερέστατη θέση της γυναίκας, η πονηριά και η εκμετάλλευση δεν έχουν καμία λογοτεχνική ωραιότητα. Τουναντίον, παρατίθενται σε αληθινή κατάσταση.
Η ηθογραφία δίνει στον Καρκαβίτσα τη δυνατότητα να αναλύσει τα ήθη της επαρχίας με ζοφερά χρώματα, να διαψεύσει το βουκολικό, ειδυλλιακό τοπίο της εποχής και να κάνει κατανοητό το κοινωνικό σύστημα που επικρατεί στην Ελλάδα την εποχή που πραγματεύεται το μυθιστόρημά του. Η ζητιανιά είναι μια αφορμή. Μέσα από αυτή, στην πραγματικότητα, θίγει έναν σοβαρό προβληματισμό. Η επαιτεία είναι μια συνθήκη -μέχρι και σήμερα την ίδια ακριβώς φύση έχει- εξαπάτησης τελικά, που επικρατεί σε ένα κοινωνικό σύνολο και αποτελεί κύριο συστατικό του ή μια κοινωνία παραμένει αφελής και ευκολόπιστη, λόγω ημιμάθειας και άβουλης συνείδησης;
Ποιο από τα δύο αντίπαλα δέη ή πρωταγωνιστικά πρόσωπα καυτηριάζει και κατηγορεί ο Καρκαβίτσας; Ο κεντρικός ήρωας, ο Τζιριτόκωστας, επιβάλλεται, κυριαρχεί και στην ουσία εμπαίζει τους ευκολόπιστους κατοίκους ενός χωριού. Ο ζητιάνος όμως φαίνεται ότι προσπαθεί να επιβιώσει και να δικαιωθεί για την άσχημη αντίδραση που έχουν οι νοικοκυραίοι σε έναν απόβλητο της κοινωνίας. Είναι καταφερτζής, ελίσσεται, επιβιώνει και τα καταφέρνει. Πόσοι άνθρωποι σήμερα που δεν είναι επαίτες αντιλαμβάνονται με τον ίδιο τρόπο τη ζωή; Πόσο έξω από την κοινωνική νομοτέλεια είναι ένας Τζιριτόκωστας που δεν είναι ζητιάνος; Πόσο εύκολα δημιουργεί ένα πολιτικό και κοινωνικό σύστημα ανθρώπους κουτοπόνηρους, που ελίσσονται για να επιβιώσουν;
