Γράφει η Μαρία Σιταρίδου-Τρουλάκη
Είναι 4 Απριλίου του 1900. Μεγάλη Τρίτη στο Μυρτώο Πέλαγος. Μεγάλη κακοκαιρία, έχει σκοτεινιάσει, βρέχει καταρρακτωδώς με αστραπές και βροντές, φυσούν δυνατοί άνεμοι και η θάλασσα σηκώνει πανύψηλα κύματα. Ένα σκαρί μεσαίου μεγέθους από τη Σύμη, σφουγγαράδικο, παραπαίει στα ανοιχτά, με κατεύθυνση της ακτές της Τυνησίας. Ο καπετάνιος Δημήτριος Κόντος, αγχωμένος, ξεδιπλώνει βιαστικά τον χάρτη και μετράει με τον χάρακα αποστάσεις. Πρέπει να βρει οπωσδήποτε λιμάνι. Η άμεση αναζήτηση λιμανιού, θα γίνει η αφορμή για μια από τις σπουδαιότερες ανακαλύψεις: του μηχανισμού των Αντικυθήρων…
Το κοντινότερο είναι στα Αντικύθηρα, οπότε χαράζει πορεία για το άγονο νησί. Με τη βοήθεια του πληρώματος τα καταφέρνει. Ρίχνει την άγκυρα σε ασφαλές σημείο και περιμένει να «πέσει» ο καιρός. Για να μη χάνουν, όμως, χρόνο, αποφασίζει να βουτήξουν για σφουγγάρια. Ένας από τους πιο έμπειρους βουτηχτές, ο Ηλίας Σταδιάτης, είναι ο πρώτος που αντικρίζει το ναυάγιο σε βάθος περίπου 45 μέτρων. Η έκπληξή του είναι μεγάλη. Βγαίνει στην επιφάνεια και περιγράφει στα υπόλοιπα μέλη του πληρώματος τα όσα είδε. Ο καπετάνιος, δύσπιστος στην αρχή, αποφασίζει να βουτήξει ο ίδιος, για να διαπιστώσει την αλήθεια των λόγων του. Και να που στον πυθμένα, υπάρχει ένα μεγάλο αρχαίο σκαρί με τα σπαράγματα γύρω γύρω…Μοιάζει με τα καράβια πού έκαναν στην αρχαιότητα μεταφορές σιταριού από την Αίγυπτο προς τα λιμάνια της βορείου Μεσογείου. Μέχρι να κοπάσει η καταιγίδα ανασύρουν όσο περισσότερα ευρήματα μπορούν.
Κατόπιν ενημερώνουν τις αρχές, οι οποίες στέλνουν πλοίο του Πολεμικού Ναυτικού στην περιοχή. Έτσι αρχίζουν οι έρευνες και συνεχίζονται για περίπου έναν χρόνο, κατά τη διάρκεια του οποίου ανασύρονται περισσότεροι από 200 αμφορείς, ασημένια νομίσματα, μαρμάρινα γλυπτά, (ανάμεσά τους ο περίφημος Έφηβος των Αντικυθήρων), σκεύη, λυχνάρια και περίτεχνα βάζα. Συμβαίνει όμως ο θάνατος ενός βουτηχτή και η παράλυση κάποιων άλλων από τη νόσο των δυτών κι έτσι μπαίνει τέλος στην επιχείρηση. Θα περάσουν 75 ολόκληρα χρόνια μέχρι να ξεκινήσουν καινούργιες έρευνες από τον Γάλλο ωκεανογράφο Ζακ Ιβ Κουστό, το φθινόπωρο του 1976.
Οι αρχαιολόγοι έδειξαν άμεσα το ενδιαφέρον τους και άρχισαν να μελετούν τα περίεργα ευρήματα από μπρούτζο, που είχαν μεταφερθεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών. Είχαν όλα το πράσινο χρώμα της οξείδωσης και από μακριά έμοιαζαν με θραύσματα βράχων σκεπασμένα με πράσινη μούχλα. Από κοντά όμως το θέαμα ήταν εκπληκτικό! Κάπου στο εσωτερικό τους, υπάρχουν ίχνη τεχνολογίας που φαίνονται εντελώς σύγχρονα! Γρανάζια με τριγωνικά δόντια (όπως το εσωτερικό ενός ρολογιού) και ένα δαχτυλίδι χωρισμένο σε μοίρες (όπως το μοιρογνωμόνιο που χρησιμοποιούσαμε στο σχολείο). Τίποτε παρόμοιό του δεν έχει ανακαλυφθεί έως σήμερα από την αρχαιότητα. Τίποτε τόσο εξελιγμένο δεν εμφανίζεται ξανά για περισσότερα από χίλια χρόνια.
Οι εικόνες που έδωσαν οι ακτίνες Χ ήταν δύσκολο να ερμηνευτούν από τους επιφανείς αρχαιολόγους και ιστορικούς κι έτσι, αγνόησαν το εύρημα. Τότε μάλιστα, κάποιοι από τους αμφιλεγόμενους συγγραφείς όπως ο Έριχ Φον Νταίνικεν ισχυρίστηκαν ότι προερχόταν από εξωγήινο διαστημόπλοιο. Τα ευρήματα έμειναν κλεισμένα για μεγάλο διάστημα στα ξύλινα κιβώτια του Αρχαιολογικού Μουσείου.
Πριν από 120 χρόνια ακριβώς, στις 17 Μαΐου 1902, αποφασίζει να επισκεφθεί το Μουσείο και ο τέως υπουργός Παιδείας Σπυρίδων Στάης, μαζί με τον εξάδελφό του και καταξιωμένο αρχαιολόγο Βαλέριο Στάη και την οικογένειά του. Γενέθλιος τόπος και των δύο είναι τα Κύθηρα. Εκεί παρακολουθούν προσεκτικά τις εργασίες συγκόλλησης του θαυμάσιου χάλκινου αγάλματος του Εφήβου των Αντικυθήρων (που μέχρι τότε θεωρούνταν το σπουδαιότερο εύρημα του ναυαγίου, χρονολογούμενο μεταξύ 340-330 π.Χ.) από τον Γάλλο ειδικό Andre. Ο Γάλλος έχει ζητήσει από τους συντηρητές να του τοποθετήσουν γύρω από το άγαλμα όλα τα κιβώτια που περιείχαν μπρούντζινα αντικείμενα που δεν είχαν ταυτοποιηθεί, προκειμένου να διαπιστώσει εάν ταιριάζει κανένα με αυτά που λείπουν από το άγαλμα. Ο Βαλέριος Στάης, έχοντας στο πλάι του τον έφορο των αρχαιοτήτων του μουσείου, παρατηρεί πως ένα από τα χάλκινα αντικείμενα έχει γρανάζια και κάτι ακατάληπτα σχέδια που μοιάζουν με επιγραφές.
«μηχάνημα καθ’ ὁλοκληρίαν ὅμως ὀξειδωμένον», όπως αναφέρει η εφημερίδα Εστία στις 22 Μαΐου 1902. Προσθέτει δε πως «ὁ διευθυντής τοῦ Αὐστριακοῦ Ἀρχαιολογικοῦ Ἰνστιτούτου κ. Βίλελμ ἐξήτασεν ἀμφότερα τα τεμάχια, κατόρθωσε δε να διακρίνῃ ἐπί τοῦ μικροτέρου τεμαχίου την ἑξῆς ἐπιγραφήν: ἀκτῖνα ἡλίου. Ἀλλά τοῦτο δεν δύναται να θεωρηθῇ ὡς ὁριστικόν, θα ἐπακολουθήσουν δε και ἄλλαι μελέται ἀμφοτέρων τῶν τεμαχίων προς πληρεστέραν ἀνάγνωσιν τῶν γραμμάτων τῶν δύο πλακῶν».
Η αρχική εκτίμηση ήταν πως πρόκειται για ένα μηχανικό ρολόι. Με τον καιρό όμως και χάρη στις ενδελεχείς έρευνες και μελέτες, η επιστημονική κοινότητα μένει άναυδη. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένας αναλογικός μηχανικός υπολογιστής, που χρησιμοποιούνταν ως αστρονομικό όργανο παρατήρησης του σύμπαντος. Πρόκειται για τον αρχαιότερο γνωστό πολύπλοκο μηχανισμό πλανητικής λειτουργίας! Κατασκευάστηκε κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου, μεταξύ 150 π.Χ. και 100 π.Χ., και είναι σχεδόν μισό αιώνα παλαιότερο από το ίδιο το ναυάγιο του πλοίου που το μετέφερε, το οποίο εκτιμάται πως συνέβη ανάμεσα στο 87 π.Χ. και το 63 π.Χ.
Ο πολύπλοκος μηχανισμός είναι κατασκευασμένος από μπρούντζο και βρισκόταν εγκιβωτισμένος σε ξύλινο πλαίσιο. Χάρη στη βοήθεια τομογράφου που κατασκευάστηκε ειδικά για τον συγκεκριμένο μηχανισμό, διαπιστώθηκε ότι το κύριο θραύσμα φέρει 30 οδοντωτούς τροχούς, οι οποίοι περιστρέφονται γύρω από 10 άξονες. Η λειτουργία του κατέληγε σε τουλάχιστον 5 δίσκους-καντράν, με έναν ή περισσότερους δείκτες στο καθένα. Έχουν διαβαστεί αρκετές από τις επιγραφές που υπήρχαν στις πλάκες και στους περιστρεφόμενους δίσκους, οι οποίες εμπεριέχουν αστρονομικούς και μηχανικούς όρους, κάτι σαν «οδηγίες χρήσης» του οργάνου.
Σύμφωνα με τις πλέον πρόσφατες μελέτες, ο μηχανισμός φέρεται να υπολόγιζε με ακρίβεια τη θέση του Ήλιου και της Σελήνης, καθώς επίσης και τις φάσεις της. Μπορούσε δε να εμφανίζει κάθε πότε θα συνέβαινε έκλειψη Ηλίου και Σελήνης, λαμβάνοντας ως βάση τον βαβυλωνιακό κύκλο του Σάρου (κατά την αρχαιότητα, ο κύκλος αυτός ήταν μια χρονική περίοδος ίση με 6.585,3 ημέρες ή 18 έτη και 11 ημέρες περίπου). Στις εγχάρακτες πλάκες απεικονίζονται τουλάχιστον δύο ημερολόγια, ένα ελληνικό (βασισμένο στον μετωνικό κύκλο (σεληνιακό), που ισούται με περίπου 19 έτη) και ένα αιγυπτιακό, που ήταν και το κοινό «επιστημονικό» ημερολόγιο των ελληνιστικών χρόνων.
Πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι επιστημονικές εικασίες έλεγαν ότι ο μηχανισμός χρησιμοποιούνταν ως αστρολάβος, δρομόμετρο, αστρονομικό ναυτικό ρολόι, πλανητάριο ή αρχαίος πλοογνώμονας. Τίποτε από όλα αυτά δεν αποκλείεται, καθώς οι έρευνες ακόμη συνεχίζονται. Το βέβαιο είναι ότι ανήκε σε κάποιον πάρα πολύ πλούσιο της εποχής και πως θα κάνουμε αρκετό καιρό για να ανακαλύψουμε την πλήρη χρήση του. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων έχει γίνει αντικείμενο θαυμασμού εκατομμυρίων ανθρώπων, καθώς έχει εκτεθεί μέχρι και στο Πεκίνο, αλλά λόγω της ευαίσθητης φύσης και της σημαντικότητάς του κρίνεται πλέον σκόπιμο να μην μετακινείται εκτός Ελλάδας.
Είναι πλέον βέβαιο ότι οι αρχαίοι Έλληνες παρατήρησαν από κοντά τον νυχτερινό ουρανό χρησιμοποιώντας πολύ απλά μέσα και έβγαλαν πολύ επιστημονικά συμπεράσματα. Προχώρησαν όμως και πολύ πέρα από αυτό, κατασκευάζοντας έναν μηχανισμό με δείκτες -χέρια (ένα για κάθε ουράνιο σώμα), που περιστρεφόταν ακριβώς όπως αυτά τα σώματα στον ουρανό. Το πάθος τους για την ακρίβεια τους έκανε επίσης κορυφαίους μηχανικούς και ο Μηχανισμός είναι η απόδειξη της απίστευτης πολυπλοκότητας των γνώσεων των αρχαίων Ελλήνων στην αστρονομία και τη μηχανική.
Έχει περιγραφεί ως ο πρώτος αναλογικός υπολογιστής της ανθρωπότητας που συνδυάζει τις αριθμητικές προβλέψεις των Βαβυλωνίων, με τις γεωμετρικές θεωρίες των Ελλήνων. Είναι επίσης ένα “παράθυρο” στο πώς είδαν οι Έλληνες το σύμπαν. Έφτασαν στο ανώτερο σημείο, να πιστεύουν ότι η φύση λειτουργεί σύμφωνα με προκαθορισμένους κανόνες, όπως μια μηχανή· μια προσέγγιση που αποτελεί τη βάση των σύγχρονων επιστημονικών απόψεών.
«Είναι το μοναδικό, μεγαλύτερο επίτευγμα του αρχαίου νου», λέει η Μαγδαληνή Αναστασίου, Διδάκτωρ του Τμήματος Φυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου και συνεχίζει. «Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων αποτελεί τον μοναδικό μας μάρτυρα για το ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο της αρχαίας ελληνικής αστρονομίας και μηχανικής». Η ίδια κατέγραψε την έρευνα και διατριβή της στο βιβλίο: Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ. Αστρονομία και Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα. Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΡΟΠΗ και το προλογίζει ο Γ. Γραμματικάκης.
