Γράφει η Μαρία Σιταρίδου-Τρουλάκη
Ο Βούλγαρος συγγραφέας Georgi Gospodinov έχει γράψει μία σειρά από ενδιαφέροντα βιβλία που μεταφράστηκαν σε διάφορες γλώσσες και απέσπασαν εθνικά και διεθνή λογοτεχνικά βραβεία. Στη γραφή του συνδυάζει τις προσωπικές του εμπειρίες και τη νοσταλγία για την πατρίδα του με την μελαγχολική, χιουμοριστική αποτύπωση του ανθρώπινου παραλογισμού. Ρίχνει λοξά τη ματιά του σε πραγματικά γεγονότα αλλά και σε φανταστικά αφήνοντας τον αναγνώστη να διακρίνει ο ίδιος τα όρια.
Στο Χρονοκαταφύγιο ο συγγραφέας συστήνεται υπαινικτικά ως ο ανώνυμος αφηγητής που συναντά τον φανταστικό ήρωα Γκαουστίν. Ο Γκαουστίν είναι ένας χρονοταξιδιώτης που έχει την ικανότητα να δραπετεύει από τη σύγχρονη πραγματικότητα και να μεταφέρεται σε προηγούμενες αγαπημένες του δεκαετίες. Όντας ψυχίατρος, που ασχολείται με την Γηριατρική, έχει δημιουργήσει στη Ζυρίχη μια πρωτότυπη κλινική για ανοϊκούς και ασθενείς Αλτσχάιμερ . Πρόκειται για ένα ίδρυμα ιδιωτικό που προσφέρει μια καινοτόμα θεραπεία: Κάθε όροφος της κλινικής αναπαράγει απολύτως αξιόπιστα την ατμόσφαιρα μιας δεκαετίας του προηγούμενου αιώνα (80′,70′, 60′, 50′ και πιο πίσω), συγχρονίζοντας τον χώρο με τον εσωτερικό χρόνο των ασθενών. Οι ασθενείς, επιλέγοντας δεκαετία και όροφο, χάνουν εντελώς την αίσθηση του παρόντος και του μέλλοντος και αναβιώνουν τις αναμνήσεις τους μέσω της ιαματικής επίδρασης του να «ζουν αποκλειστικά στο παρόν του παρελθόντος τους».
Λένε πως το παρελθόν είναι μια άγνωστη χώρα. Βλακείες. Το παρελθόν είναι για μένα πατρίδα. Ξένη χώρα είναι το μέλλον, γεμάτο ξένα πρόσωπα, δεν πρόκειται να πατήσω ποτέ εκεί. Αφήστε με να γυρίσω σπίτι… Η μαμά μού είπε να μην αργήσω…
Το ιατρικό πρόγραμμα «επιστροφή στο παρελθόν» αρχίζει να γίνεται ευρέως γνωστό, το ακολουθούν και οι φροντιστές των ασθενών, ολόκληρες κοινότητες, έως ότου καταλήγει να γίνει ένα πανευρωπαϊκό κίνημα. Οι χώρες προχωρούν σε δημοψηφίσματα για την επιλογή της δεκαετίας στην οποία επιθυμεί η καθεμία να επιστρέψει. Έτσι αρχίζει ένα γαϊτανάκι παραλογισμού καθώς τα πράγματα δεν πάνε όπως είχαν προβλεφθεί.
Πολλοί άνθρωποι δε συμμορφώνονται με το επίσημο πια παρελθόν, δεν μπορούν να ζήσουν «εκεί» χωρίς τεχνολογία και κομφορμισμό. Εξάλλου τα παρελθόντα των κρατών ήταν πάντα ρόδινα; Ή, ως κοινωνίες, φοβόμαστε τόσο πολύ το μέλλον ώστε επιλέγουμε να ξαναζήσουμε το οικείο παρελθόν μας παραβλέποντας τα οδυνηρά γεγονότα που συνέβησαν τότε;
Με έναν μοναδικό, σατιρικό τρόπο ο συγγραφέας αποτυπώνει τη νοσταλγία του παρελθόντος και τον φόβο τού να γυρίσουν οι λαοί το ρολόι τους πίσω .Στήνει ένα πρωτότυπο παιχνίδι μνήμης, νοσταλγίας και χρόνου, επιτρέποντας, όμως, στον αναγνώστη να βγάλει αβίαστα τα δικά του συμπεράσματα από αυτό το υποθετικό δίλημμα της τεχνητής επιστροφής στο παρελθόν. Ο ίδιος καταθέτει με γοητευτικό τρόπο την προσωπική του ανησυχία: Σε ποιο κρίσιμο σημείο η προσωπική νοσταλγία συναντά τη συλλογική -ακόμη και σε εθνικό επίπεδο- και πότε μετασχηματίζεται σε κάτι επικίνδυνο;
Παράγουμε ασταμάτητα παρελθόν. Είμαστε εργοστάσια παρελθόντος… Δεν πρέπει να υπάρχουν κάπου εργοστάσια ανακύκλωσης του παρελθόντος; Μήπως να ανακυκλώνεται ανάποδα προς κάποιο μέλλον, έστω και σε δεύτερη χρήση;
Βιβλίο αλληγορικό, συγκινητικό, με έξυπνο χιούμορ, με αληθοφανείς ήρωες και διαλόγους, δυνατό και πυκνό σε έννοιες και ελαφρώς απαισιόδοξο, καθώς, με θλιμμένο τρόπο, σχολιάζει την επιτυχία -που φαντάζει αποτυχία- της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την πλάνη πως τα ιστορικά γεγονότα είναι μακρινά και δε μας επηρεάζουν.
Γκαουστίν: προσοχή! Η ιστορία βρίσκεται πιο κοντά από ό,τι φαίνεται στο καθρεφτάκι του αυτοκινήτου.
Τέλεια η ψυχογράφηση των χαρακτήρων μέσα από την κατακερματισμένη τους μνήμη. Μία ιστορία με τίτλο που υποδηλώνει «προστασία» από τον χρόνο αλλά και «καταφύγιο» μέσα στον χρόνο. Ελκυστικές οι δύο έννοιες αλλά και ουτοπικές καθώς, ενώ η νοσταλγία στην αρχή φαντάζει σαν μία ευχάριστη απόδραση με θετικό πρόσημο, στην πορεία διαφαίνεται ότι αρχίζει να δυναμιτίζει το μέλλον. Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο που σίγουρα αξιώνει προσεκτική ανάγνωση.
Το μυθιστόρημα τιμήθηκε με το βραβείο Strega Europeo 2021, αλλά και με το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος Βουλγαρίας 2021.
