Γράφει η Νατάσα Μουτούση
Ο βραβευμένος με Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1998Ζοζέ Σαραμάγκου συγγράφει αυτό το μυθιστόρημα έναν χρόνο πριν τη βράβευσή του, διαγράφοντας άλλη μία φορά, με τη δική του αυτόνομη πορεία που έχει χαράξει, μία νέα λογοτεχνική διαδρομή που διακρίνεται από μία καταλυτική θεματολογία και μία πρωτοπόρα τεχνοτροπία που αναδεικνύονται αποτελεσματικά με τον μεταφραστικό «άθλο» της Αθηνάς Ψυλλιά. Στις μόλις 300 σελίδες, εισέρχεται με μία νοητική διαδικασία σε έναν κόσμο που ακροβατεί ανάμεσα στο φανταστικό και το πραγματικό και διατυπώνει αναρίθμητες σκέψεις με έναν ευφυή τρόπο, χαρίζοντας στον αναγνώστη μία υπέροχη αναγνωστική εμπειρία με ένα έργο αδιαμφισβήτητης λογοτεχνικής αξίας.
Ο αναγνώστης εξοικειώνεται γρήγορα με τις συνθέτες σκέψεις του λογοτέχνη που αποκαλύπτονται σταδιακά με τις λέξεις, με ειδικό βάρος που χρησιμοποιεί, και οι οποίες παρατάσσονται η μία δίπλα στην άλλη χωρίς πολλά σημεία στίξης σε έναν πυκνό λόγο που γοητεύει. Είναι γνωστό ότι οι διάλογοι του δεν οριοθετούνται με εισαγωγικά, αλλά με μόνο κεφαλαίο το πρώτο γράμμα της πρώτης λέξης του λόγου του προσώπου που ομιλεί. Εντυπωσιακοί είναι και οι διάλογοι του πρωταγωνιστή με τον άλλο του εαυτό, το alter ego του, με κορυφαίους εκείνους τους διαλόγους που κάνει με τις ίδιες τις σκέψεις του ξαπλωμένος στο κρεβάτι και, σηκώνοντας τα μάτια ψηλά, συνομιλεί με το …ταβάνι, αναζητώντας λύσεις σε προβληματισμούς.
Σου έχω πει φαντάζομαι ότι τα ταβάνια των σπιτιών είναι το πολλαπλό μάτι του Θεού, Δεν το θυμάμαι, Αν δεν σ’ το είπα μ’ αυτά τα λόγια, σ’ το λέω τώρα, Τότε πες μου πώς γίνεται να μου άρεσε μία γυναίκα που δεν γνώριζα, που δεν είδα ποτέ μου, Η ερώτηση είναι εύλογη, δεν υπάρχει αμφιβολία, αλλά μόνο εσύ μπορείς να δώσεις την απάντηση…
Όπως ο ευσυνείδητος επιμελητής βιβλίων Ραϊμούνδο Σίλβα, στο μυθιστόρημα «Ιστορία της Πολιορκίας της Λισαβόνας», έτσι και στο «Όλα τα Ονόματα», ο Ζοζέ Σαραμάγκου επιλέγει έναν ανάλογο χαρακτήρα, τον κ. Ζοζέ, η ασημαντότητα της ύπαρξης του οποίου δεν απαιτεί από τον συγγραφέα περισσότερες συστάσεις. Ο κ. Ζοζέ, το μοναδικό όνομα που αναφέρεται στη μυθιστορία, έχει ήδη διανύσει μισό αιώνα στη ζωή του και, από αυτά, τα είκοσι πέντε χρόνια ως χαμηλόμισθος υπάλληλος, σαν απλός γραφιάς, στο Γενικό Ληξιαρχικό Μητρώο του Κράτους. Ευυπόληπτος πολίτης, πιστός στην ιεραρχία και αφοσιωμένος στην πειθαρχία που του επιβάλλεται στην εργασία του, είναι υπεύθυνος, συνεπής, μεθοδικός και αταλάντευτα αξιοπρεπής.
Μένει σ’ ένα σπιτάκι κατασκευασμένο με πλευρικούς τοίχους, μεσοτοιχία με το Ληξιαρχικό Κατάστημα, όπου εργάζεται, το μόνο σπίτι που σώθηκε από την κατεδάφιση εκείνου του οικοδομήματος όπου έμεναν κάποτε όλοι οι υπάλληλοι του Ληξιαρχείου, όχι γιατί από επιλογή κρίθηκε να παραμείνει «ως εναπομείναντα θεματοφύλακα του παρελθόντος», αλλά από τύχη, γιατί η γωνία που βρισκόταν το διαμέρισμα δεν εμπόδιζε τη νέα διάταξη του χώρου. Επιφορτισμένος με το καθήκον να ταξινομεί φακέλους γεννήσεων και θανάτων, αναλαμβάνει να διεκπεραιώσει μια αποστολή που συνίσταται στην αντικατάσταση των φθαρμένων εξωφύλλων κάποιου αρχείου.
Το ψυχρό περιβάλλον του περίκλειστου από χοντρούς τοίχους χώρου εργασίας, σε συνδυασμό με τη μοναδική «παρουσία» της σιωπής του σπιτιού του, ωθεί τον κ. Ζοζέ να επινοήσει την απόκτηση μιας συλλογής από πληροφορίες για τη ζωή διάσημων προσώπων, οι φάκελοι των οποίων τυχαία πέφτουν στα χέρια του, συμβάλλοντας έτσι στην προσπάθεια κατάλυσης της μονοτονίας της μοναχικότητας που τον συντροφεύει ανελέητα. Συγκεντρώνει αποκόμματα από εφημερίδες και περιοδικά σχετικά με τη ζωή διασημοτήτων, δημιουργώντας ένα ιδιόμορφο προσωπικό αρχείο, το οποίο, στη συνέχεια, επιθυμεί να εμπλουτίσει με περισσότερα στοιχεία αντιγράφοντας από τα αρχεία του Μητρώου, κατευθυνόμενος από «μια σκέψη αυτόνομη που σκέφτεται για λογαριασμό της».
Παρασύρεται από μια παρόρμηση της στιγμής, ενδύεται τον μανδύα του «παραβάτη» και μπαίνει στον πειρασμό να εισχωρήσει παράνομα στο Ληξιαρχείο, σε ώρες που είναι κλειστό, χρησιμοποιώντας κρυφά το κλειδί που έχει παραμείνει στην ιδιοκτησία του από παλιά και ανοίγει την εσωτερική πόρτα που συνδέει το σπίτι με τον χώρο εργασίας του.
Γιατί οι αποφάσεις δεν παίρνονται πάντα μετά το τέλος μιας εντατικής διανοητικής εργασίας, αλλά παρασύρονται από την ίδια την απόφαση.
Ενεργεί από άδολη βούληση και πορεύεται συντεταγμένα. Επεξεργάζεται στο μυαλό του ένα σχέδιο δράσης, που τελικά εκπονεί, και εμπλέκεται σε τρελές περιπέτειες, πρωτόγνωρες για τον πρότερο δειλό χαρακτήρα του, «εγκαταλείποντας την ευθεία οδό της τιμιότητας για να βαδίσει στις λοξές ατραπούς του εγκλήματος». Τα πράγματα παίρνουν μία περίεργη τροπή και οι ανεξέλεγκτες καταστάσεις οδηγούν τον πρώην συνεσταλμένο άνθρωπο σε παραλογισμούς.
Μετά τα εβδομήντα γίνεται κανείς σοφός, τότε όμως δεν του χρησιμεύει σε τίποτα, ούτε στον ίδιο ούτε σε κανέναν.
Η εναλλαγή της αφήγησης από την τριτοπρόσωπη στην πρωτοπρόσωπη, μέσα στην ίδια πρόταση, και η μεταπήδηση σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο δίνουν σημασία στις αφηρημένες έννοιες και τις κάνουν να ζωντανεύουν και να αποκτούν υπόσταση. Οι πολύπλοκες σκέψεις διατρέχουν δρόμους του νου σχηματίζοντας εικόνες σε μια νοητική αναπαράσταση.
Θα πρέπει όμως να πούμε ότι τα πράγματα δεν συμβαίνουν ποτέ έτσι. Σίγουρα σε κανενός το κεφάλι δεν θα μπει η ιδέα να φάει αν δεν νιώσει την απαραίτητη όρεξη, και η όρεξη δεν εξαρτάται από τη θέληση του καθενός, δημιουργείται από μόνη της…
Το βιβλίο «Όλα τα ονόματα» είναι ένα μυθιστόρημα χωρίς ονόματα. Σημασία δεν έχουν τα ονόματα, αλλά τα πρόσωπα με συνεχείς ενδοσκοπήσεις. Με την ιδιαιτερότητα της τεχνικής που διαθέτει ο Σαραμάγκου και την αλληγορία που κρύβεται, θίγονται ζητήματα που αφορούν τον άνθρωπο, την προσήλωση του στο καθήκον, τον σεβασμό του στην ιεραρχία, την απίστευτη γραφειοκρατία, την αίσθηση της μοναξιάς, καθώς και τη σχέση του για τη ζωή και τον θάνατο χωρίς να παραλείπεται το όποιο κρυφό ερωτικό σκίρτημα. Η ατμόσφαιρα παίρνει χρώμα από το σαρκαστικό χιούμορ που καλλιεργείται ανελλιπώς στο κείμενο και μετασχηματίζεται ευχάριστα.
Είναι γνωστό ότι οι σκέψεις μας, τόσο οι ανήσυχες όσο κι ευχάριστες, κι οι άλλες ακόμα που δεν ανήκουν ούτε στις μεν ούτε στις δε, καταλήγουν αργά η γρήγορα να κουραστούν και να βαρεθούν τους εαυτούς τους, είναι ζήτημα χρόνου, αρκεί να τις αφήσουμε να παραδοθούν στο τεμπέλικο ονειροπόλημα που φέρουν από τη φύση τους, να μη ρίξουμε στη φωτιά κανέναν καινούργιο συλλογισμό, εκνευριστικό ή αμφιλεγόμενο…
